Karena Kelly: te ataahua o te rima meneti

He mātanga reo. He kaiako. He kaituhi. He māmā. Hei tautoko i Te Wiki o te reo Māori 2018 kua whakarae atu tātou ki Te Hiku o te Ika, ki a Tākuta Karena Kelly (Ngāpuhi, Ngāti Hine). I ēnei marama nei kua rewa tōna whakamāori i te pukapuka nei, a He Wāhi i te Puruma, nā Julia Donaldson, hei kai mā te nohinohi kōrero Māori. I waimarie a Tarakona-Vini Olsen-Reeder kia noho atu ki a Karena i tētahi wharekai o Pōneke, i te kuhunga atu ki ngā pō Tangaroa o Hōngongoi. He kata, he kōrero te kai. Anei e whai ake nei!

Vini Olsen-Reeder: Tuatahi, e hoa, tēnā koe i whakawātea mai i a koe kia kōrero tahi tāua! Tēnā kōrero mai mō tō huarahi ako i te reo. Ka mutu, i a koe e iti ana, he kaha tō pānui pukapuka?

Karena Kelly: I te whare wānanga tonu tīmata ai taku ako i te reo Māori. Ka tūpono atu au ki tētehi pepa reo Māori i taku tau tuatahi e whai ana i kaupapa kē, ā, ka hinga au i reira. He reo Pākehā katoa taku tamarikitanga, engari he kaha te pānui pukapuka – koinā taku kai i ahau e nohinohi ana. Katoa ngā pukapuka i pai ki ahau, he aha pea te tino? I ahau e whakaaro ana au ki He Wāhi i te Puruma ka whakaaro ake ki tērā taumata pērā i a Where the Wild Things Are, koia ngā momo pukapuka e mahara tonu ahau engari ko ngā pukapuka i tino ora ai au ko ngā mea o te reanga koni atu i tēnā, mō te 8 ki te 12 tau pea te pakeke. Ko ā Roald Dahl pea aku tino. Engari katoa ngā pukapuka i tōku whare i kainga e au.

V: Alice in Wonderland, Hans Christian Anderson…

K: Rawe ērā ki ahau, Brothers Grimm ahakoa taku wehi ki ētehi o aua kōrero. Katoa ērā kōrero i rawe ki ahau ka mutu i rawe hoki ki ahau te pānui i ētehi o ngā pukapuka i noho hei pūtake mō ngā tino kiriata o taua wā. Koinā te momo pai ki ahau, ko ērā pukapuka e rite tonu nei te karawhiua. Me Bad Jelly The Witch! Me te hātākehi hoki o tēnā, ko taku pai atu ki Bad Jelly i ahau e whakaaro ana mō te witi [mai i He Wāhi i te Puruma].

V: I mataku au ki tērā pukapuka, ka noho ka pānui i a Bad Jelly, ka mataku!

K: Me au hoki! He rawe ki ahau kāore au e mōhio he aha ai. Oh, ko Seuss anō hoki!!

V: Āe, kāore i kō atu i kō mai i a ia! Tēnā kia hoki ki ō mahi whakamāori, kia kōrero mō He Wāhi i te Puruma. Ka noho ana koe ki te whakamāori, he tino tikanga ka whāia e koe i roto i ō mahi, he tino whakaaro kei roto i a koe, he huarahi rānei e whāia ana e koe i roto i ō mahi whakamāori?

K: Kia ahau nei, me tino mōhio ki te momo tuhinga, ka tahi. Ko te rerekē o He Wāhi i te Puruma, kotana huarite, ko te taki o ngā kupu. Koia pea ētehi o ngā tino āhuatanga i rata ai au, i rata ai māua ko taku tamaiti ki taua pukapuka rā. Nā reira, i ahau e tahuri atu ana ki te whakamāori, ka noho tonu ko aua painga hei whāinga mōku. Nāwai, ā, ka huri hei mātāpono mō taku mahi whakamāori i te pukapuka rā.

Kua waimarie ahau i te mea he mea i aroha nuitia e au, hei pukapuka Pākehā. Nā reira, ka tīmata taku mahi whakamāori i reira, i aua āhuatanga i arohaina e au – kia tiakina ērā kia tika ai, kia rangatira ai te whakawhiti i aua āhuatanga ki te reo Māori.

Ko te huarite tētahi painga o te pukapuka, ko te taki hoki o ngā kupu. Ko tētahi painga anō o te Room on the Broom, ko te reka o ngā kupu. Ehara i te mea katoa ngā kupu he kupu mama mō ia rā. I huhua ngā kupu ātaahua, kei reira te pārekareka nā reira i whai hoki ahau kia pārekareka hoki te kupu Māori hei hoa mō te kōrero Pākehā.

V: Āe, ka mutu he ātaahua! Tēnā i kōrero koe mō tō tama, i te tīmatanga ia i noho atu koe ki tō tama me te pānui i te reo Pākehā i te tuatahi?

K: Āe, i reira kē tēnei mahi tīmata ai – he tūpono noa iho taku whakamāori i He Wāhi i te Puruma. Nā tana pai ki te pukapuka Pākehā me taku hiahia kia nui ake te kōrero Māori ki taku tamaiti. Ka mutu, he tangata whai mahi au, ā, ko māua ko taku tamaiti ngā tino kōrero Māori o tō māua whānau. Nā reira, i roto i te ruarua o ngā haora o tā māua noho tahi, me te nui o te hiahia ki te reo Māori i kite noa iho au i tēnei pukapuka tino pārekareka ki taku tamaiti. I tino rawe ki a ia, nā reira au i whakaaro ai pēnā ko ngā haora e whakapauhia ana ki tēnei pukapuka i reo Māori kē, he tino oranga tēnā mō māua tahi, nā reira te whakaaro me whakamāori.

Nāwai rā, i te whare o Huia ahau e kōrero ana mō kaupapa kē, mō pukapuka kē, ka kite atu au i Te Tanguruhau, koia tētahi pukapuka tino pai ki a māua ko taku tamaiti – reo Māori mai, reo Pākehā mai hoki. I pātai atu au i a rātou mōāhea rawa puta mai ai ko ētahi atu o ngā pukapuka a Julia Donaldson, nā te mea he reka. Ka pātai atu au pēhea a Room on the Broom? Ka kī mai he tino uaua nā te mea he huarite. Ka mea atu au kei te kāinga tētahi kape, kei ahau tētahi, tēnā tirohia! I ora ahau i te manawanui o Huia me te ngākau tuwhera ki kaupapa kē, ahakoa mō take kē atu tā mātou hui. E toru pea ngā pukapuka a Julia Donaldson kua whakamāoritia e Huia, ko Te Tanguruhau tētehi, ko Kei Hea Taku Māmā? tētahi, me He Wāhi i te Puruma.

V: Kei roto i tō whakamāori i ngā kupu, he tino kupu i puta i te reo Pākehā, he tino kōrero rānei i puta i uaua te whakamāori?

K: Āe! Ko te whakamāoritanga nei i tīmata i te raina tuatahi. I ahau e pānui ana i te pukapuka ki taku tamaiti ‘the witch had a cat and a very long hat, and long ginger hair that she wore in a plait.’ Ka whakaaro rā ahau ka pēhea hoki taku pērā i te reo Māori? Engari ko tēnei kaupapa he ngaoko noa i taku hinengaro. I te tino hokihoki atu aku whakaaro nā te mea ia te pō, he pānui te mahi. Ka tupu, ka tupu ka huri me he Sudoku tēnei māku. Ka noho rā au me te whakaaro, ‘Me pēhea rā tēnā te whakamāori, ka pēhea rā tēnā te whakamāori?’ E toru kē pea ngā wāhanga o te pukapuka i uaua. Ko te tuatahi, me pēhea te kī ‘Room on the Broom’, koia pea tētehi. Āe, ‘rūma i te puruma’ – ka ‘hanga hēneti’ tēnā! Engari i mōhio ahau e kore pea e tutuki.

Ka tupu, ka tupu ka huri me he Sudoku tēnei māku. 

Tuarua ko tēnei, ‘is there room on the broom for a dog like me, is there room on the broom for a frog like me?’ I reira ahau e rakuraku ana i te mātenga, e hika! Nā reira, me mōhio au ko te taitara rā e taea ai te kawe ki roto tonu i taua raina o te pukapuka kia kaua e wāwāhia, kia kaua e rerekē rawa. Tuatoru, kei tētahi wāhi o te pukapuka kei te kōrero te tarakona ki a Witi. I te reo Pākehā ka kī atu, ‘I am a dragon as mean as can be, and I’m planning to have witch and chips for my tea!’ I reira au e whakaaro ana mō te ‘witch and chips’ – mārama ana te paki i te reo Pākehā, engari me pēhea e ō ai te kupu ‘witi’ ki te ‘ika me te maramara rīwai’? Nā reira au i whakatau ai, kia tīkina tētahi momo kai ka reka ki te tarakona, e whai wāhi ai te whakaaro ki te witi – ka taea hoki te rāwekeweke haere i tētehi wāhanga o te witi, kia noho ia hei kai. I waimarie au i te korenga o Axel Scheffler i tā pikitia o te ika me te maramara rīwai, mei pērā kua raru au. Engari horekau he pikitia o aua kai nā reira i tīkina kētia e au, i taua whārangi tonu rā, ko te whakawhitinga ki te hanawiti, kia whai wāhi a te witi ki tētahi kai, ana ka hua mai!

V: Kei te hiahia mihi ahau ki tērā pūkenga motuhake ōu, kia tiki atu i ērā whakaaro, i ētahi kai kia mau tonu ai te wairua o te huarite, engari kia kotahi te wairua o te kōrero ahakoa ōna rerekē nā te mea ki ahau, koinā tētahi āhuatanga uaua o te whakamāori, ko te whai kia mau tonu te wairua ahakoa kei te panoni kupu, kei te panoni whakaaro, kei te whakamāori rānei i tētahi whakaaro. He uaua tēnā mahi, me tatari kia taka noa mai te kupu i te rangi, me aha ranei?

K: Āe, kia tika tō karakia ka pai ai! Āe he uaua i ētahi wā e hoa, nā te mea kei a koe ō uaratanga, kei a koe ō mātāpono, me ō whāinga whakamāori. Ko ngā āhuatanga o te kōrero tūturu, ko te taki, ko te huarite, ko te paki, ko te kounga, ko te whakaaro, katoa ērā e puritia ana e te kaiwhakamāori, me he taura, engari, he wā ōna me paku tuku i tētahi e renarena ai tētahi atu. He utu tō tētahi āhuatanga pai o te whakamāori i ōna wā – i tō kaha kukume mai i tētahi āhuatanga kia pai ai, me paku tuku i tētahi atu. E mau tonu ai te ngahau, te paki o tētahi wāhanga, e ai ki te reo me te whakaaro Māori, me paku panoni pea tētahi taipitopito o te kōrero Pākehā. E pai ai te huarite i tētahi wāhanga, me rerekē pea taku kōwhiri kupu i tērā ka puta māori mai i te waha kōrero. He wā me tuku i tētahi tikanga e ora ai tētahi atu. Nō reira ahakoa ka aroha nui au ki tēnei mahi, he uaua i ōna wā. Heoi, koinei anō te ao o te matua. Ka rawe pea ngā mātua hei kaiwhakamāori, ka tino mōhio ki taua tūāhuatanga, ki te tiaki i ō whāinga e maha, me te āta whakatau mēnā me paku tuku i tētahi i ōna wā, hei whakamatua i ētahi atu, kia whāia ko te huarahi e rangatira ai te hua whakamutunga.

E mau tonu ai te ngahau, te paki o tētahi wāhanga, e ai ki te reo me te whakaaro Māori, me paku panoni pea tētahi taipitopito o te kōrero Pākehā. 

V: He ātaahua tēnā kōrero, e mihi ana! Kotahi noa taku pātai e toe ana, kei roto i te ao o te tuhi pukapuka reo Māori mō te nohinohi, he tino āhuatanga kei te ngaro, kāore anō rānei kia eke, hei whāinga pea mā te hunga e whakamāori pukapuka ana, e tuhi pukapuka reo Māori?

K: He uaua tēnā pātai e hoa, i runga hoki i te mōhio ko māua ko taku tamaiti e takoto ana i tana moenga, kua tino ora i te pukumahi o te hunga kua uru kē mai ki tēnei kaupapa. Nā reira ka mihi ahau ki tēnā, engari i ahau e whakaaro ana he aha hei māku, hei mahi mā tātou, ko te mahi kei mua i te aroaro ko te whakawhānui i ngā momo pukapuka e wātea ana ki ā tātou tamariki. Ko te whakanui hoki i ngā pukapuka me te akiaki i a tātou ki te pānui pukapuka ki ā tātou tamariki. Mōhio ana ahau he uaua, ko te ātaahua hoki ki ahau o te pukapuka mā ngā tamariki, he huarahi tēnei ka taea e te katoa. Pēnā e mārama ana koe ki ngā kupu, e mōhio ana koe me pēhea te whakahua i te kupu Māori, he mahi tēnei ka taea e koe, ahakoa kei tēhea taumata reo koe, ahakoa pēhea tō māia ki te kōrero Māori. Ka noho ko te pukapuka hei piringa mā kōrua ko tō tamaiti, hei rauemi tautoko i te reo i te kāinga. He pārekareka tēnā ki taku tamaiti, otirā ki ngā tamariki katoa, ki taku whakapae.

Ki ahau nei kia nui ngā pukapuka i tua atu hoki i ngā pukapuka ka tohaina ki ngā kura. He rawe ētahi o ērā pukapuka. Ko ētahi o ngā momo pukapuka rawe katoa ki taku tama, ko te momo nā Charisma Rangipunga. Ko Raiha Roroa – ko rāua tahi ko Charisma ngā toa, engari e kore ērā e kitea i ngā toa hoko pukapuka nā reira kei te āhua mauheretia i roto i ngā kura. Ka rawe kia kitea ērā ki roto i ngā kura, engari ki waho atu o ngā kura he aha ngā mea hei hoko mā te katoa, hei pānui ā-waha mā te katoa? Nā reira, kia tino taumaha taku pēke pukapuka reo Māori, koinā tētahi whāinga māku.

Ka mutu, kia kōrerotia ngā kaupapa i tua atu i te pāmu, i tua atu i te marae. He pārekareka ērā kaupapa engari kia auaha mai ko ngā kaupapa katoa ka kōrerohia ki ā tātou tamariki. Koinei ngā momo whāinga mōku, i ahau e whakaaro ana ki ētehi pukapuka ka taea e au hei kai mā māua ko taku tamaiti, mā tamariki kē atu anō hoki.

V: Ko tētahi kōrero tohe kua puta, kia kaua e whakamāori pukapuka, kia tito pukapuka kē i ahu mai i te whakaaro Māori. He mana tō tēnā kōrero?

K: Āe he painga tō tēnā. E tino mārama ana te hiahia o tātou, o te iwi Māori, kia nui ake ngā pukapuka i puta reo Māori mai ki tēnei ao. Heoi anō, e mōhio hoki ana au he tino reka rawa atu ētehi pukapuka reo Pākehā, pēnā ka taea ērā te whakamāori kia rangatira ai te hanga, pai tonu ana tēnā ki ahau. Kia hoki aku mahara i ahau e tamariki ana, i ora au i ētehi pukapuka pērā i ā ngā Brothers Grimm, i ora ahau i te whakapākehātanga – i ora ahau i tērā pukapuka i ahu mai i reo kē, koirā au i rongo ai ki taua reka. Nō reira, e kore au e wehi ki te whakamāoritanga pukapuka, pēnā i kounga, pēnā i rangatira, pēnā i pārekareka. Katoa ēnā ka tino pai ki a māua ko taku tamaiti, e takoto ana i te moenga, e pānui pukapuka ana.

V: Tēnā koe e hoa, ko te mutunga mai o te ātaahua ko ēnā kōrero. E hoa, i mua i te whakakapinga ake, he kōrero whakamutunga āu?

K: Ko tāku noa, kia kaha rā tātou, ka mutu pea i reira! Kia kaha rā tātou. Kaua e wehi! Kia maumahara ki te reka o te noho tahi me te tamaiti ki te pānui pukapuka. E mōhio kē ana ngā mātua ki tēnā. Engari ka taea tētehi pukapuka reo Māori i te rima meneti – i te rua meneti rānei, ki te kore tō tamaiti e aro pēnā kua tohipa koe i ētehi whārangi! Heoi anō, ka taea tēnā i te rima meneti. Pēnā ka taea te rima meneti ia rā, e mōhio ana au ko te tōpūtanga ia, he ātaahua. Koia!

Kia kaha rā tātou. Kaua e wehi! Kia maumahara ki te reka o te noho tahi me te tamaiti ki te pānui pukapuka. 

Kātahi anō ka puta te pukapuka tuarua nā Karena i whakamāori, ko Paraweta (Poo Bum, nā Stephanie Blake). E hokona ana ināianei, nā Gecko Press i tā mai.