Te Tiriti O Waitangi – Te Pukapuka Hou


I muri mai i te tukunga o te pakimaero whakairoiro Te Tiriti o Waitangi nō te Puna Pūrākau o ngā Hautaka Kura i tētahi tau ki mua, ka whakaputaina e Lift Education he putanga rahi ake, putanga reorua o taua pukapuka. Koinei tā rātou whakaputanga tauhokohoko tuatahi, me te kore i rite ki ngā mea kua whakaputa kētia mō tēnei kaupapa tino hira.

Nā Ian Cormack (Kāi Tahu, Ngāti Māmoe, Waitaha) tēnei pūrongo i whakamāori. This interview will be available in English tomorrow.

test alt text

E 250 hemihemi ngā tāngata i tae ki te whakarewatanga o Te Tiriti o Waitangi/The Treaty of Waitangi i mua i tēnei marama tonu i Unity Books, Te Whanganui-a-Tara. I pau katoa ngā pukapuka te hoko i taua ahiahi tonu, ā, ka tīkina e Lift he whakaputanga anō ki te whakakapi i ērā kua hokona. Koinei tonu te wawata o ia kaiwhakaputa pukapuka. I te wiki tuatahi whai muri i te whakarewatanga, ka eke a Te Tiriti o Waitangi ki te wāhi tuarua mō Tāmakimakaurau, me te wāhi tuatahi mō Te Whanganui-a-Tara i te tūtohi hoko tino pai a Unity. He hoko tino pai rawa te pukapuka, ā, he mea waiwai nā tōna kōrero i te hītori o Aotearoa i runga i te māmā me te koi.

Hei tohu i te whakarewatanga o te pukapuka, i āhei au te uiui i a Alex Collins, te tumu whakarae o Lift Education, mō te pukapuka, me te ara i whāia ki te whakatutuki i te kaupapa e pēnei ana te hira. I āta kitea i tā māua kōrerorero ēnei kaupapa o te mahi ngātahi, te whakaute me te pono mai i te orokohanga o te pukapuka ki te tānga whakamutunga.

I rerekē te tīmatanga o te kaupapa, hei whakaputanga Puna Pūrākau o ngā Hautaka Kura i tuhia mā ngā ākonga Tau 7 me te Tau 8 – e wātea ana ngā tuhipoka pouako me te kōnae ororongo ki konei. I te tīmatanga he mahi nā Te Tāhuhu o Te Mātauranga i utu e whakaatu ana i Te Tiriti o Waitangi mai i te hainatanga tae noa mai ki tēnei rā. Engari kua tukuna e Lift Education te putanga rahi ake, putanga reorua ki te iwi whānui. Ko te mutunga iho tērā o tētahi tukanga hoahoa, whakaputa, takatā hoki e tino matatini ana. E ai ki a Alex he ‘mahi ngātahi’ taua tukanga. I te tīmatanga ko ngā kaituhi tokorua, a Ross Calman rāua ko Mark Derby, nā rāua tahi i tuhi i mua he tuhinga mō ngā Hautaka Kura, me ētahi pukapuka mō Tiriti o Waitangi me te hītori o Aotearoa.

Ko te mutunga iho tērā o tētahi tukanga hoahoa, whakaputa, takatā hoki e tino matatini ana. E ai ki a Alex he ‘mahi ngātahi’ taua tukanga.

Ehara i te mea he mahi hou ki Lift Education te whakaputa ihirangi mā ngā kura hei pakimaero whakairoiro, engari i te otinga o te kōrero ā-tuhi me te tukunga ki te kaituhi pikitia, ka kitea te hira haere o te kaupapa. ‘I tā mātou kitenga i ngā pikitia a Toby, ka tau kē hoki! Ki a mātou, he moumou mēnā ka tukuna ki ngā kura anake. Nā tōna tino pai rawa i whakaaro mātou me mahi i tētahi mea i tua atu i te tuku ki ngā kura. Waimarie, ka tukuna e te Tāhuhu o Te Mātauranga te raihana ki a mātou kia haere tonu, nō te mea nā Te Tāhuhu o Te Mātauranga te nuinga o te manatā. I whakatau mātou me whakaputa hei pukapuka kauhuri i ngā reo e rua hei whakaute i te āhua ahurearua o te kaupapa katoa.’

I te whakaaroaro au mēnā ko te tūmanako o Alex mai rā anō ko te whakarite kia taea te whakaputanga e te hunga kaipānui whānui ake, engari i whakamārama mai ia ko tā rātou arotahi ko te whakaoti i te kirimana Hautaka Kura. ‘I te taunga mai ki tā mātou tēpu i muri i tā Toby tāpiritanga i āna pikitia, kātahi ka kī mai mātou “Kei whea mai! Me rahi ake tēnei kaupapa ka tika”. Nāna i ora ai. Nā tana taha tūmatarau i mahea ai te huarahi, ā, ka rere noa.’

Tētahi whārangi o te pukapuka

I mua i te mahi tā pikitia i whāia he tukanga matawhānui hei whakarite kia hāngai ngā kupu, kia māmā hoki te pānui. Me whai whakaaro anō hoki ki ngā āhuatanga o te whakaputa i te kuputuhi hei pakimaero whakairoiro, ina koa ki te hira rawa o te whakawhitiwhiti i te kaupapa kōrero pono pēnei mā roto i te mokowā whāiti o te pakimaero whakairoiro. E ai ki te kōrero a Alex, ko te takakawe i taua taurite ‘he whakarite kia tika tāu e hiahia ai ki te kōrero… kia rawaka tāu e kī ana, i a koe e ngana ana kia kaua e nui rawa, nā te mea kāore e taea te ō atu.’

Hei whakarite kia ngākau tapatahi ngā ihirangi o te pukapuka, ka whakaurua e Lift Education he rōpū whakamīharo o ngā kaiwhakaako, mātanga hītori, mātanga reo me ngā tāngata nō ētahi iwi hei rōpū arataki. ‘I hiahia ki te whakarite kia ōrite te hua ka whakaputaina ki tā mātou i tūmanako ai,’ te kī a Alex. Kia pērā ai, i tonoa ētahi tāngata matua kia whai wāhi mai, tae atu ki a Hōne Apanui (Ngāti Porou), rātou ko Kahurangi Claudia Orange, ko Kate Potter, ko Ian Cormack (Kāi Tahu, Ngāti Māmoe, Waitaha). ‘He tino āwhina mai tā rātou wero mai i a mātou, me te akiaki i a mātou kia tino whakapau kaha. He maha ngā pūkenga me ngā mātanga i whai wāhi mai.’

He tino āwhina mai tā [Hōne Apanui, rātou ko Kahurangi Claudia Orange, ko Kate Potter, Ko Ian Cormack] wero mai i a mātou, me te akiaki i a mātou kia tino whakapau kaha.

He maha ngā whakaharataunga i whiriwhiria e Alex rātou ko tōna tīma i ngā tukanga takatā me te hoahoa. E rua whakareanga ake te nui o Te Tiriti o Waitangi/The Treaty of Waitangi i tō tētahi Hautaka Kura. ‘He paku iti iho i te A4, engari kāore e tino rite te rahi ki tō ngā pukapuka Asterix, Tintin rānei. Heoi, ko tō mātou hiahia, kia āhua rite. He mea āta kōwhiri te kounga o te pepa i whakamahia… Arā ētahi atu mea hei whai whakaarotanga mā mātou. I mōhio kia rua ngā uhi, nō reira kāore he uhi o muri ki reira tāpirihia ai he waeherepae. Ko te mutunga iho, he mea komokomo te waeherepae ki roto i tētahi o ngā tīhāte i te pikitia uhi nā Toby.’

I āta whakatauria hoki ki te tā i te pukapuka i Aotearoa nei. ‘Ko te mea kē kua ngāwari ake te utu mēnā kua tāngia i tāwāhi. Engari, ki a au nei, he kōrero tēnei nō Aotearoa, nō reira me tā i konei. Ki a mātou he whaitake tērā whakatau,ā, i kitea e mātou taua pukapuka hei taonga, nā reira i tika me pērā ā mātou mahi.’

Mai rā anō he uauatanga e pā ana ki te whakamāori i ngā mea e whai pānga ana ki te Tiriti. E mōhio ana ngā ākonga reo Māori ki te uaua o te rapu kupu tōtika hei hopu i ngā whakaaro Māori. He maha ngā ariā taketake e kore ai te tikanga e kapi i te kupu Ingarihi. Engari e waia ana a Lift Education ki tēnei mea te whakamāori. ‘Tino hira rawa tō mātou whatunga tangata hei taunaki mai. He nui ā mātou whakamāoritanga i te reo Māori me ngā reo Moananui-a-Kiwa, tae atu ki tētahi rārangi pukapuka reorua, kua tuhia ki ngā reo Moananui-a-Kiwa e rima, ā, e mahia ana hoki e mātou he mahi i Ngā Moutere Horomona, i Tokerau, i Tonga me Ngā Kuki Airani.’

E mōhio ana ngā ākonga reo Māori ki te uaua o te rapu kupu tōtika hei hopu i ngā whakaaro Māori. He maha ngā ariā taketake e kore ai te tikanga e kapi i te kupu Ingarihi.

He whakamere ki a au te āhua o taua tukanga whakamāori, nō reira nā Alex i āta whakamārama mai. ‘I te tuatahi i whakahoutia te putanga kura, ka mahia ētahi panoni paku nei i ētahi wāhanga, ā, ka uru mai a Piripi Walker hei kaiwhakamāori ā-tuhi. Nāna i mahi me Ian Cormack. I whai wāhi hoki a Hōne Apanui hei reo Māori tuatoru ki te arotake i te whakamāoritanga. Ka whai mai i muri he paku mahi whakariterite me pēhea te āta whakapuaki i ngā kupu, me pēhea hoki e tika ai te whakaatu i te tikanga tūturu. He tukanga tino whakamere mō mātou.

‘E tino mōhiotia ana a Piripi i te ao whakamāori, ā, ki a mātou, kāore tētahi atu i tua atu i a ia. Ahakoa tōna ingoa nui i roto i tēnei mahi, e mahi tahi tonu ana ki ētahi atu. Nō reira anō, i oti te mahi i runga i te ngākau māhaki me te wairua mahi ngātahi. Ko tā te katoa i tūmanako ai, kia tino pai rawa ka taea taua mahi, ā, i ea taua tūmanakohanga Kāore tētahi i kaiapo. Koirā i oti pai ai.’

I taku whiwhinga i taku tārua o e Tiriti o Waitangi/The Treaty of Waitangi, ka mīharo inamata au ki te ātaahua o te pukapuka; ahakoa tōna rite ki tētahi maheni, he māmā te pupuru. I āta kitea ngā mea iti pēnei i te taitara mōhinuhinu me te kounga o te pepa. I kitea e au tētahi tangata o tōku ritenga (o te ritenga rānei o tētahi atu tangata e mōhio ana au) i te tini o ngā kanohi e kekeho mai nei i ngā uhi ōrite o mua, o muri hoki.

I kitea e au tētahi tangata o tōku ritenga… i te tini o ngā kanohi e kekeho mai nei i ngā uhi ōrite o mua, o muri hoki.

He koi, he āmiki anō hoki te whakaaturanga o tēnei wā hirahira i te hītori o Aotearoa. Ka whakamōhio atu a Toby Morris i a mātou ki te Tiriti mai i tōna tirohanga hei tangata Pākehā o Aotearoa, ā, ka āta kitea i ia whārangi tōna tātaitanga whakaahua atamai me te whakamanea. Kei reira anō hoki he rārangi wā, he mahere whenua e whakaatu ana i ngā wāhi i hainatia ai te Tiriti, me te waehere QR hei whakamahi ki te hiahia koe ki te pānui i te Tiriti anō i ngā reo e 30 (me te Reo Rotarota o Aotearoa hoki). Ā, i tō taenga atu ki waenga tonu o te pukapuka, ka āhei te kauhuri me te pānui anō i te reo Māori. Mīharo!

He putanga reo Māori he māmā te pānui. Ehara te reo i roto i te uaua ki ngā ākonga reo tuarua pēnei i a au, me te rawaka o ngā kupu whakamere, hou hoki hei ako mā te kaipānui. I rongo au i te hira o te pānui mō Te Tiriti i roto i te reo Māori anō. Ka taea te pohewa i ngā akoranga ka pupū ake ki te hunga pānui i ngā kura kaupapa Māori.

Tētahi whārangi o te pukapuka

Ko te Tiriti o Waitangi te whakaaetanga tiritiri e noho tūāpapa ana ki ngā āhuatanga katoa o ngā hononga kākanorua i Aotearoa. Heoi anō tērā, e whakapono ana ahau he nui ngā pōhēhētanga, ngā whakaparoritanga me ngā pīnga katoa e pā ana ki te Tiriti. Ko te mea whakarapa, kāore i whakaakona, e whakaakona ana hoki, te nuinga o ngā tāngata pūhou o Aotearoa ki te hītori katoa o te tāmitanga o Aotearoa. E noho ana tēnei hītori uaua me te mamae i ahu mai i taua hītori he tūkino ki te tangata whenua, me te korenga e whakatau, te haere tonu rānei, o te nuinga o aua tūkino.

Mai rā anō ngā tino hārakiraki tonu i ngā āhua e whakaakona ai tō tātou hītori me te whakaratarata tonu i taua hitori e te pūnaha mātauranga kia rata ake ai ki te taringa o te Pākehā. Hei kaiako, uaua ai ki a au te kite i ngā rauemi hāngai, taurite, pono hoki mō te whakaako i tēnei kaupapa, nā reira i hiamo au i tērā tau kia kite i te taunga atu o tēnei whakaputanga ki roto i ngā kura. Ko te mea tuarua ki a au, ‘me whai kape ia kāinga i Aotearoa!’ E matangareka ana tōku pāpā me tōku tuakana ki te hītori, me te aha, i whai wāhi au hei tamaiti ki ngā matapaki tino whakaongaonga i a mātou e noho ana i te tēpu kai. Ehara taua mōhukihuki ki te ako ki tō tātou hītori i te mea pūnoa i waenga i ngā ākonga o Aotearoa.

I muri i te pānui i Te Tiriti o Waitangi/The Treaty of Waitangi, ka kitea e au te putanga pea o ētahi atu pakimaero whakairoiro ā muri atu e whakaahua mai ana i ngā kōrero mō Parihaka, ngā pakanga i Waikato, Pukehinahina, me te hīkoi whenua. He rite tonu ngā pōhēhētanga e pā ana ki aua mahi hira o tō tātou hītori, nā reira ka taea pea te whakaako anō i ō tātou iwi katoa ki aua mahi mā te rauemi he āhua rite te hōputu. E kōrero ana a Alex ki a au i runga i te rikarika mō te pakimaero whakairoiro tino hou o te Puna Pūrākau o ngā Hautaka Kura nā Lift Education e arotahi ana ki ngā tukinga i te haeata. Kātahi tonu ka tukuna atu ki ngā kura. Kua roa mātou e hiahia ana ki te whakaputa i te kōrero mō aua mahi. He wāhanga hira ērā huakanga o te hītori o Aotearoa, ā, mō te nuinga o ngā tāngata o Aotearoa he mahi ēnei nō mua, engari rawa mō te nuinga o ngā hapori Moananui-a-Kiwa me whai wāhi aua huakanga ki ngā matapaki o te akomanga.’

He rite tonu ngā pōhēhētanga e pā ana ki aua mahi hira o tō tātou hītori, nā reira ka taea pea te whakaako anō i ō tātou iwi katoa ki aua mahi mā te rauemi he āhua rite te hōputu.

Puta noa i tā māua kōrerorero i kōrero a Alex mō tōna tūmanako kia whakahohe tēnei pukapuka i tētahi whakatupuranga hou o ngā tāngata o Aotearoa ki te ako i tō tātou hītori, me te whakarite kia ākiri ētahi atu whakatupuranga i ētahi kōrero parau me te whiwhi akoranga hou. ‘E whakaatu ana tēnei pukapuka he mea hanga tō tātou whenua i tētahi hononga tūāpapa i waenga i te Karauna me te Māori, ā, e ahu mai ana te katoa i taua hononga. Ko te tūmanako nei, mēnā ka tohaina ake taua karere, e whakaaturia ana e tērā te mana o tēnei pukapuka. I rongo mātou i a mātou te mana ki te whakaputa i tēnei pukapuka, nā tōna tirohanga Pākehā, ā, he mea nui kia whakatutuki te Pākehā i taua mana. Me maumahara tonu he mea haina te Tiriti e ngā rōpū e rua. Nā mātou tēnei i oti nā tō mātou aroha ki te kaupapa; i rawe ki a mātou tā mātou i kite ai i te tīmatanga, me te whakaaro ka pai ake mēnā ka wātea atu ki te katoa. He mea āta whakatau kia ngāwari te utu – kia horapa whānuitia ai te karere.’

Kātahi te karere hira ko tērā. He tikanga pai tēnei pukapuka ki te tīmata matapakinga hira i ngā tēpu kai puta noa i Aotearoa.

Te Tiriti o Waitangi

Nā Ross Calman (Ngāti Raukawa, Ngāti Toa, Kāi Tahu) rāua ko Mark Derby i tuhi

Nā Toby Morris ngā pikitia

Nā Piripi Walker (Ngāti Raukawa ki te Tonga) i whakamāori.

Kua whakaputaina e Lift Education

RRP: $20.00

Hokona ināianei


Nō ngā hau e whā ōku tūpuna, nō Tiamana, nō Kōtirana, nō Ingarangi, nō Airana, nō Peina rātou. Nō reira, he tangata tiriti ahau. E noho ana ahau ki Whanganui.

Toi tū te kupu, toi tū te mana, toi tū te whenua e.

Kay Benseman
+ posts

Kay Benseman (she/her) is a collector of quirky children's books and kupu hou. In the 90s, she worked in a bookshop and had a 40% staff discount, and her bookshelves have never recovered. With a background in education and the cultural sector, she is now a writer/researcher and Māmā to two curious children. He tāngata Tiriti ia, Kay is Pākehā living on Ngā Rauru whenua in Whanganui.